De angst om oud te worden (gerontofobie) houdt tegenwoordig iedereen in min of meerdere mate al vrij vroeg in het leven bezig. Dat is niet verwonderlijk in een maatschappij waarin veel, heel veel, om uiterlijk (vertoon) draait. In dit artikel hebben we het vooral over de angst om te oud worden in de zin van: de angst om de eigen jeugdigheid te verliezen.
De angst om oud te worden door de eeuwen heen
Laten we eerst eens naar de angst om oud te worden in het algemeen kijken. Gewoonlijk wordt een angst ingegeven door onzekerheden of onverwachte gebeurtenissen die ons desastreus toelijken. Verouderen of oud(er) worden is echter te voorzien, sterker nog, het is een natuurlijk en onvermijdelijk fenomeen waarmee we bekend zijn.
In zekere zin werd oud worden vroeger inderdaad zo ervaren. Lange tijd was de angst om oud te worden sociaal geaccepteerd en deed deze angst zich, al naar gelang de levensstijl en de gezondheid, voor iedereen op dezelfde manier gevoelen. In onze tijd is dit aanmerkelijk veranderd. Hier zijn veel oorzaken voor te noemen. Normen en waarden zijn veranderd. Dit geldt ook voor ouderdom.
Eeuwenlang spendeerden we onze energie vooral aan anderen (met name familie) en werd onze identiteit bepaald door de plaats in de groep en de positie die de cultuur daaraan gaf (moeder, vader, hoofd van de familie, hulpbehoevende). In deze context werd ouderdom geassocieerd met rust, levenswijsheid, tijd voor zichzelf en eigen gewoonten. Eenmaal ‘oud’ bleef men deel uitmaken van de groep, en de enige angst was wellicht om daar niet al te zwaar op te drukken (ten gevolge van verlies van autonomie of ziekte).
In de vorige eeuw kwam hierin een kentering. Technologische ontwikkelingen, de introductie van machines en geautomatiseerd en sneller transport maakten het leven lichamelijk minder zwaar en zorgden voor meer vrije tijd. Vrije tijd die men eerder aan zichzelf dan aan anderen besteedde. In de loop der jaren hebben de wijzigingen in de levensstijl, de vooruitgang in de voeding en gezondheid en de toename van economisch welzijn ertoe bijgedragen dat verwachtingen steeds meer centraal kwamen te staan en dat de bevestiging van de eigen persoonlijkheid werd ingegeven door de capaciteit om te produceren. Succes, geld en bezit zijn als het ware steeds meer bepalende factoren voor de eigen ‘persoonlijkheid’ ( of zo je wilt: een vervangende persoonlijkheid) geworden. Al deze ontwikkelingen hebben ertoe bijgedragen dat de angst om ouder te worden zich steeds eerder voordoet. Ouderdom wordt steeds vaker ervaren als een levensfase waarin al deze ‘benefits’ komen te vervallen.
Al met al zou je kunnen zeggen dat we steeds narcistischer zijn geworden. De moderne maatschappij versterkt de aandacht voor uiterlijk vertoon, legt steeds vaker de nadruk op lichamelijke vorm en image en stelt ons middelen ter beschikking om te beantwoorden aan het schoonheidsideaal dat via reclames en de media wordt gepromoot. Er wordt steeds minder waarde gehecht aan creativiteit en levenservaring, en ouderdom, een fase die wordt geassocieerd met minder productiviteit en verdiensten, wordt gevreesd en gezien als iets wat men ‘nooit’ wil bereiken. Het woord ‘oud’ krijgt hierdoor soms zelf een negatieve klank en steeds vaker worden ‘oudjes’ uit de groep gestoten.
Ook in reclames wordt ‘ouderdom’ zoveel mogelijk vermeden, tenzij er specifiek aan deze doelgroep wordt geappelleerd (promotie van kunstgebitten, verzekeringen, enzovoorts). De mode met zijn steeds kleinere maten doet ook een duit in het zakje en houdt maar weinig rekening met de veranderingen die het menselijke lichaam in de loop der tijd ondergaat. Veel vrouwen proberen aan de schoonheidscriteria van de huidige maatschappij te beantwoorden door naarstig gebruik te maken van de instrumenten die daartoe ter beschikking worden gesteld: doe-het-zelf diëten, fitnesscentra, afslankproducten enzovoorts.
Steeds eerder angst om oud te worden
Tot nu toe hebben we het vooral gehad over de angst om – laten we het noemen – ’te verouderen’. Deze angsten doen zich vooral voor men de 60, 65 ziet naderen. Het is niet zozeer de angst voor ‘het einde’ als wel de angst om de jeugdigheid die als succesvol wordt ervaren, te verliezen. Deze angst doet zich tegenwoordig al voor bij mannen en vrouwen die nog maar net de 40 voorbij zijn. De perfecte ‘oorlogsmachine van het lichamelijk welzijn’ zoals het samenstel van beautysalons, fitnesscentra, cosmeticaproducten en anti-aging voedingsmiddelen zijn bondgenoten van deze angst en stellen ons in staat om deze angst zoveel mogelijk te negeren (door middel van make-up, schoonheidsbehandelingen, kleding, kapsels enzovoorts).
Deze angst om oud te worden moet onderscheiden worden van de angst voor het ouder worden in de zin van het verlies van kracht, gezondheid, sociale relaties en uiteindelijk de angst voor de dood. De eerste is als het ware de angst voor de eerste fase van ouderdom (die van de ‘oudere jongeren’) en de tweede de angst voor de laatste fase van ouderdom die naar het einde leidt.
Wanneer wordt de angst om oud te worden ziekelijk?
Een angst wordt ziekelijk als deze het leven gaat overheersen en gepaard gaat met allerlei obsessieve manieren om deze angst zoveel mogelijk te negeren. Bij excessieve angst om oud te worden kun je denken aan herhaaldelijk grijpen naar middelen als lifting, diëten, cosmetische en chirurgische ingrepen, het gebruik van medicijnen en het verbergen van de eigenlijke leeftijd. Deze excessieve angst om oud te worden kan gepaard gaan met paniekaanvallen en isolement.
Hoe kun je leren leven met de angst om oud te worden?
Het is niet zozeer een kwestie van ‘leven met’ een angst, menen de experts. Angsten moeten niet in stand gehouden worden maar men moet de confrontatie ermee aangaan en ze, zo mogelijk, ‘oplossen’ door ze te accepteren, door hulp aan anderen te vragen, door verwachtingen bij te stellen, door sereen te zijn en ze te lijf te gaan met een gezonde dosis humor. Lukt dit niet maar ontaardt de angst in paniek, extreem trieste gevoelens en isolement, dan is het belangrijk om je tot een deskundige te wenden. Dit klinkt misschien logisch, maar dat is het niet omdat de angst vaak genoeg verborgen wordt gehouden (men voelt zich een ‘loser’ als men de angst laat zien) in een poging om zichzelf in de maling te nemen en de angst te negeren. In plaats van lucht te geven aan de gevoelens kan de angst dan omslaan in agressiviteit, machtsvertoon, euforie of extreme bedroefdheid en isolement.
TRENDYSTYLE
